Rewitalizacja dosłownie oznacza przywrócenie do życia. Na całym świecie nie brak przykładów kompleksowych procesów rewitalizacyjnych, dzięki którym zdegradowane tereny poprzemysłowe zyskały szansę na nowe życie, wzbogacając jednocześnie całą tkankę miejską.
Postępująca od drugiej połowy XX wieku dezindustrializacja postawiła przed rozwiniętymi metropoliami wyzwanie w postaci zagospodarowania licznych terenów poprzemysłowych, które – przez lata zaniedbane i degradowane – należało objąć nową koncepcją zagospodarowania. W większości przypadków miejskie tereny poprzemysłowe zlokalizowane na obszarach silnie zurbanizowanych wymagały szerokiego spectrum działań obejmujących sferę nie tylko przestrzenną, ale i gospodarczą, społeczną i środowiskową. Często zresztą tereny te znajdują się w bardzo atrakcyjnych lokalizacjach. Choć większość obiektów przemysłowych lokowana była na obrzeżach miast, to w ciągu dziesięcioleci, gdy metropolie stopniowo rozbudowywały się, zajmując coraz większe tereny, fabryki i przedsiębiorstwa znajdowały się coraz bliżej centrum i dzielnic je okalających.
Przywrócenie na powrót tych terenów i scalenie ich z istniejącą tkanką miejską realizowane jest zazwyczaj w szerokim procesie rewitalizacji, który większość krajów rozwiniętych prowadzi już od lat. W dużych miastach Europy Zachodniej działania takie podejmowane są już od lat 70.–80. XX wieku. Rewitalizację zaniedbanych obszarów poprzemysłowych stosują od 30 lat także miasta w Stanach Zjednoczonych, a od kilkunastu lat również metropolie w Australii, Japonii czy Chinach. We wszystkich tych przypadkach proces rewitalizacji wiąże się z zakrojoną na szeroką skalę przebudową opuszczonych i zdegradowanych terenów.
Jednym z pierwszych zrewitalizowanych terenów w Europie był londyński ogromny obszar doków portowych, obejmujący kilka dzielnic. Jeszcze przed II wojną światową londyńskie Docklands stanowiły centrum logistyczne Wielkiej Brytanii. Osłabienie gospodarcze związane z końcem epoki kolonialnej i zniszczenia wojenne wpłynęły na degradację tego terenu. Już w latach 60. XX wieku zaczęto planować przyszłość terenów Docklands, które dzięki swemu położeniu w centralnej części miasta, nad rzeką
stanowiły atrakcyjne wyzwanie dla inwestorów. Władze Londynu postanowiły zainwestować w rozwój na tym obszarze powierzchni biurowo-handlowych i apartamentów. Obecnie to jedna z droższych dzielnic miasta, przyciągająca tak nowych mieszkańców, jak inwestorów.
Także Szwedzi postawili na rewitalizację obszarów portowych. W Malmö prawie do końca lat 90. XX wieku teren Zachodniego Portu stanowił całkowicie przemysłową dzielnicę. Zmiany ekonomiczne przyniosły jednak potrzebę stopniowego wygaszania funkcji przemysłowych. Wkrótce Västra Hamnen stał się jednym z najbardziej zanieczyszczonych terenów w mieście, odstraszającym zaniedbanymi budynkami stoczni. Władzom miasta udało się jednak nie tylko przywrócić port tkance miejskiej, ale także uczynić go jednym z najatrakcyjniejszych terenów – tak dla mieszkańców i inwestorów, jak i turystów. W ramach przyjętych założeń urbanistycznych na terenach poprzemysłowych zbudowano ponad 500 mieszkań. Większość powstałych w ramach rewitalizacji budynków spełnia najwyższe normy, będąc praktycznie samowystarczalnymi energetycznie. Wykonane z materiałów ekologicznych i w oparciu o technologie energooszczędne, budynki czerpią energię z odnawialnych, lokalnych źródeł geotermalnych, generatorów falowych i promieni słonecznych. Obecnie dzielnica ta stanowi najczystsze środowisko w całym Malmö. Na terenie przeobrażonego portu znajdują się i popularny plac Scaniaplatsen, otoczony kawiarniami i restauracjami, i przebiegające wśród wybrzeża promenady z licznymi pomostami, i perełki współczesnej szwedzkiej architektury. Wśród stylowych bloków i otoczonych ogrodami domków znajduje się również 54-piętrowy drapacz chmur – Turning Torso, jeden z najwyższych budynków mieszkalnych w Europie. Ukończony w 2005 roku, przypominający rzeźbę, budynek jest najbardziej rozpoznawalnym symbolem miasta.
Za wzór rewitalizacji zabytkowych postindustrialnych powierzchni uważa się wiedeński obszar Gasometer City, obejmujący obszar największej w stolicy Austrii XIX-wiecznej gazowni miejskiej. Kompleks pierwotnie zlokalizowany na obrzeżach Wiednia wraz z jego rozwojem znajdował się coraz bliżej zurbanizowanej części miasta. W ramach rewitalizacji tego terenu na jego obszarze wybudowano w sumie 11 tys. m2 powierzchni biurowych, ponad 500 mieszkań oraz apartamenty studenckie. Przez całą dzielnicę biegnie pasaż handlowo-usługowy z licznymi sklepami, bankami, kawiarniami i restauracjami, o łącznej powierzchni 22 tys. m2. Na terenie dawnych terenów gazowniczych znajduje się obecnie także ogromna hala widowiskowa, w której odbywają się liczne wydarzenia kulturalno-rozrywkowe. Rewitalizacja zabytkowych obiektów gazowni wpłynęła na rozwój całego jej otoczenia. Pojawili się prywatni inwestorzy i kolejne przedsiębiorstwa, tuż obok odnawianego kompleksu zbudowano wielousługowe centrum rozrywki Entertainment Center z licznymi restauracjami i kinami.
Przykładem na to, jak rewitalizowany obszar może pobudzić do dalszego rozwoju nie tylko daną dzielnicę, ale i całe miasto, może być Lille we Francji. Strefa l’Union obejmująca ponad 80 ha terenu poprzemysłowego od 1992 roku poddana została działaniom, które miały na celu ożywić go ekonomicznie i społecznie. Kilka lat później obszar ten poddano restrukturyzacji i utworzono tam nową strefę technologiczną z bogatym programem funkcjonalnym. Sam proces rewitalizacji objął również różne aspekty funkcjonowania całego Lille. Celem władz miasta było bowiem nie tylko przywrócenie do życia zdegradowanych terenów, ale również wykreowanie nowych miejsc pracy dla mieszkańców całej aglomeracji Lille.
Nowo przeobrażona strefa miała oddziaływać ponadlokalnie, a cały kompleksowy plan rewitalizacji stanowił element koncepcji ożywienia aglomeracji Lille. Aby osiągnąć cel, opracowano szczegółowy program rewitalizacji, obejmujący strefę gospodarczą, w której przewidziano rozwój nowoczesnych technologii i innowacji, mieszkaniową oraz rekreacyjną. W obszarze funkcjonalno-urbanistycznym skupiono się na przekwalifikowaniu nieużytków poprzemysłowych na cele mieszkaniowe oraz zintegrowaniu dzielnicy z resztą miasta. W strefie środowiskowo-krajobrazowej celem rewitalizacji stała się przede wszystkim poprawa jakości mieszkania za pomocą wykreowania nowych przestrzeni publicznych i terenów rekreacyjnych. W ramach tych działań zagospodarowano tereny nadrzeczne i kanał oraz zbudowano park miejski o powierzchni 15 ha.
Na rewitalizowanych terenach powstają nie tylko nowe mieszkania, biura czy nowoczesne przedsiębiorstwa. W niemieckim mieście Duisburg na zniszczonych terenach dawnej huty stali zajmujących blisko 180 ha powstał park krajobrazowy. Cały obszar znajdujący się na terenie zagłębia Ruhry dawniej zajęty był przez ciężki przemysł, co bardzo negatywnie odbiło się na środowisku. Z biegiem lat jednak przemysł ciężki zastępowany był nowymi obiektami usługowymi, turystycznymi oraz sektora high-tech. Pozostawiając istniejącą infrastrukturę wraz z monumentalnymi obiektami zbudowanej w latach 20. XX wieku huty żelaza, władze miasta stworzyły na całym terenie park krajobrazowy, podzielony na różne sekcje. Znajdują się tu m.in. ścianki wspinaczkowe umiejscowione na ścianach istniejących budynków, rura do zjeżdżania, do której wejście znajduje się na szczycie budynku, czy głęboki na 13 m, obecnie wypełniony wodą gazometr, który jest basenem treningowym dla nurków. Wśród gazociągów poprowadzono ścieżki rowerowe i zorganizowano wystawę ogrodów pokazowych. Pionowe elementy suwnic i dźwigów pełnią funkcję trejaży i pergoli, po których pną się różne odmiany winobluszczu. W parku można spacerować, jeździć na rowerze czy rolkach, wspinać się i nurkować. Oryginalne urządzenia służą zabawie dzieci w różnym wieku. W zaadaptowanych budynkach dawnej huty powstały też obiekty gastronomiczne i hotelowe. Regularnie organizowane są tu różnego rodzaju wydarzenia kulturalne i happeningi. W nocy można podziwiać inscenizację świetlną – wszystkie urządzenia, budynki i wieże podświetlone na różne kolory tworzą imponujące widowisko.
Nie tylko metropolie europejskie rewitalizują swoje tereny poprzemysłowe. Wśród udanych realizacji tego typu nie brak przykładów z Kanady, Australii, Chin czy Stanów Zjednoczonych. W samym San Francisco tylko w latach 1996–2003 agencja San Francisco Redevelopment Agency (SFRA) pomogła w rehabilitacji bądź budowie 9 tys. mieszkań. W zakresie działań SFRA nie brak przedsięwzięć rewitalizacyjnych od przebudowy obszarów poprzemysłowych, poprzez tworzenie nowych parków miejskich, po programy mające na celu poprawę wyglądu ulic i podnoszenie standardu stref zdegradowanych. Jednym z słynniejszych projektów San Francisco Redevelopment jest kompleks i osiedle Yerba Buena, gdzie zrewitalizowano zdegradowaną przestrzeń miejską, wzbogacając ją o kompleks parków, centrum konferencyjne, centrum rozrywkowe oraz muzeum sztuki współczesnej.
W kanadyjskim Vancouver przeprowadzona na dużą skalę rewitalizacja z nieznanego miasta uczyniła metropolię ocenianą przez brytyjski magazyn „The Economist” za najlepsze miejsce do życia. Obowiązkowy punkt wycieczek po Kanadzie jest przykładem bodajże najlepiej przeprowadzonej rewitalizacji w Ameryce Północnej. Dawna, typowa dzielnica przemysłowa Granville Island, z dymiącymi kominami i fabrycznymi maszynami, w wyniku procesu rewitalizacji zmieniła się w artystyczną dzielnicę z galeriami sztuki i niewielkimi warsztatami rzemieślniczymi. Małe manufaktury, studia malarskie, ulice wypełnione muzykantami, mimami czy trupami teatralnymi tworzą z tego miejsca niezwykłą enklawę artystycznego życia. W samym centrum dzielnicy znajduje się Public Market – rynek z lokalnymi przysmakami i owocami morza prosto z Pacyfiku, a w dawnej fabryce obok czynnej cementowni mieści się prestiżowa szkoła plastyczna Emily Carr University of Art and Design.
Innym przykładem wykorzystania elementów infrastruktury przemysłowej i nadania jej nowych funkcji jest realizacja parku na terenie dawnej gazowni w Seattle w Stanach Zjednoczonych. Znajdujący się na północnym brzegu jeziora Union blisko 8-hektarowy teren dawnej gazowni przekształcony został w park publiczny według koncepcji architekta krajobrazu Richarda Haaga. Z powodu silnego zanieczyszczenia gleby potrzebne były działania polegające na uzdatnieniu gruntów przez bioremediację. Rozbudowana infrastruktura techniczna posłużyła natomiast do podkreślenia historii i charakteru tego miejsca. Pozostałym budynkom nadano nowe funkcje. I tak: stara kotłownia została miejscem do piknikowania, przepompownię zaaranżowano na plac zabaw dla dzieci, a komin na ścianę wspinaczkową. Znajduje się tu również wzgórze do puszczania latawców, z którego roztacza się panorama na miasto. Liczne wydarzenie kulturalne przyciągają rzesze ludzi. Park stał się atrakcją i dla turystów, i dla mieszkańców Seattle, którzy chętnie spędzają tam wolny czas.
Z azjatyckich przykładów rewitalizacji przywołać możemy przemianę Xintiandi w Szanghaju. Dawniej zdegradowane i podupadające miejsce w wyniku podjętych działań stało się zamkniętą dla ruchu kołowego modną dzielnicą z odrestaurowanymi tradycyjnymi budynkami mieszkalnymi shikumen i całkiem nowymi obiektami, z których większość służy jako sklepy, kawiarnie i restauracje. Projekt zagospodarowania Xintiandi opracowany został przez amerykańskiego architekta Benjamina Wooda i był wielokrotnie nagradzany, otrzymując nagrody zarówno krajowe, jak i międzynarodowe. Punktem wyjścia koncepcji była adaptacja i ponowne wykorzystanie starych budynków w historycznym stylu shikumen. Przedsięwzięcie przyciągnęło licznych inwestorów i z Chin, i z zagranicy, dzięki czemu zapewniona była wykonalność i rentowność zrewitalizowanego obszaru. Współpraca władz lokalnych i sektora prywatnego przy wsparciu tutejszego przemysłu pozwoliła zintegrować działalność gospodarczą i kulturalną i stworzyć spójną strategię rewitalizacyjną miasta. W efekcie powstała zrewitalizowana eklektyczna dzielnica, pełna różnorakich zakładów i sklepów, wypełnionych ludźmi szukającymi rozrywki, wypoczynku czy robiącymi zakupy.
Jak pokazują przykłady z całego świata, udana rewitalizacja jest wynikiem kompleksowego procesu planowania i projektowania. Przywrócenie zdegradowanych terenów lokalnej społeczności wiąże się z przekształceniem tych obszarów w nowoczesną przestrzeń mieszkaniową, kulturalną lub gospodarczą. Duże znaczenie w planowaniu takiej rewitalizacji ma w ostatnich latach współczesne projektowanie urbanistyczne, zwracające uwagę na takie aspekty, jak estetyczne krajobrazy miejskie, jakość przestrzeni publicznej z różnymi formami jej wykorzystywania, rozwiązania proekologiczne, rozwinięta komunikacja publiczna i środowisko przyjazne pieszym, co wpływać ma na mniejszą zależność od indywidualnego transportu samochodowego.
Marta Maniecka